|
روش بررسی
روش اساسی در این تحقیق، روش تحلیلی - آماری است که با استفاده از نرم افزار GIS و Excel انجام شده است؛ اما به علت اینکه تحقیق حاضر از ماهیت نظری نیز برخوردار است از روش توصیفی - تحلیلی نیز استفاده شده است.
** مقدمه
جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، بی گمان به عنوان بزرگترین رویداد منطقه ای و به عنوان طولانی ترین جنگی است که میان دو کشور جهان سوم پس از جنگ جهانی دوم، طی یک دهه توانست نظر همگان را، از افکار عمومی ملت ها گرفته تا سیاستمداران و سیاست سازان بین المللی در کشورهای مختلف به خود معطوف سازد. جنگی که به شکلی بی سابقه و در حجم و ابعادی متفاوت با نمونه های مشابه آن و دامنه های تأثیر شگرف بر صلح و امنیت منطقه ای و بین المللی، نزدیک به یک دهه، همه ی اذهان را متوجه خود ساخت .
در این جنگ، جوهره ی اسلام مبارز تبلور یافت و خوداتکایی و عدم اعتنا به قطب های قدرت در پیشبرد جامعه تحقق عینی یافت. در فاصله ی چند روز پس از حمله ی نظامی عراق، اکثریت قریب به اتفاق گروههای سیاسی کشور طی اعلامیه ها و اطلاعیه های گوناگون هواداران خویش و عموم مردم را به مقاومت در برابر این تهاجم فراخواندند و تمامی آنها اعم از چپ و راست و مذهبی و غیرمذهبی در این که مقابله در برابر مهاجم را وظیفه ای مقدس اعلام کنند، کوتاهی نکردند و مردم معتقد و دیندار ایران زمین از گوشه و کنار و عاری از رنگ مذهبی، قومیتی، و زبانی و ... برای ایثار و جان فشانی و دفاع از مرزوبوم خود جهاد و مبارزه را لبیک گفتند و پس از 94 ماه مقاومت و پایداری در مقابل تجاوز و تعدی زورگویان زمان، سرافرازانه و پیروزمندانه، اسطوره ی مقاومت و استواری را برای عموم ملل جهان به نمایش گذاشتند.
این مقاله در صدد آن است تا با تحلیلی آماری و با استفاده از نرم افزار GIS چشم اندازی از پراکنش جغرافیایی شهیدان، ایثار و شهادت را به تصویر کشد. از پژوهش حاضر چنین بر می آید که عموم ملت ایران در هر نقطه ای از این مرزوبوم با اتکا به هویت ملی و ایمان قلبی و دفاع از سرزمین و ناموس کشور، برای دفاع از آرمان های مقدس اسلام و کشور در میدان های نبرد، حضور پیدا کرده اند.
* نگاهی اجمالی به جنگ و دفاع مقدس
تردیدی نیست که سرشت پاک و فطرت اصیل آدمی میل به سوی صلح و آرامش دارد و همزیستی و همکاری با دیگران را در محیطی امن و سرشار از اعتماد، بر دشمنی و عداوت و خشونت و خونریزی ترجیح می دهد. در ادبیات و فرهنگ تقریباً تمامی مردم جهان، جنگ و خونریزی و قتل و غارت، از جمله مخوفترین و پلیدترین بلایای ممکن و در ردیف زلزله، سیل و طاعون محسوب شده است.
بنابراین جنگ به عنوان یکی از مصیبت هایی است که در برخی موارد به صورت غیر ارادی بر یک کشور تحمیل می شود و خسارات و صدمات مالی، جانی و روانی جبران ناپذیری را بر ملت تحمیل می کند که در بسیاری از مواقع باید نسل ها بگذرد تا تبعات و پیامدهای آن تا حدودی رو به فراموشی رود. در 31 شهریور سال 1359 (22سپتامبر 1980میلادی)، ارتش عراق هجوم وسیع و از پیش سازماندهی شده ای را به داخل خاک جمهوری اسلامی ایران آغاز کرد. هجومی که منجر به یکی از طولانی ترین، خونبارترین و ویرانگرترین جنگ های دنیا پس از پایان جنگ جهانی دوم و همچنین یکی از دردناکترین، غم انگیزترین و در عین حال افتخارآمیزترین حماسه های تاریخ میهن اسلامی گردید. تجاوز ارتش عراق به ایران با استعداد 48 یگان سازماندهی شده در قالب تیپ ها و لشکرهای زرهی، مکانیزه و پیاده، با برخورداری از پشتیبانی 800 قبضه توپ، 540دستگاه تانک و نفربر، 400 قبضه توپ ضدهوایی، 366فروند هواپیما و 400 فروند هلی کوپتر صورت گرفت. مقصود رهبران عراق از تجاوز این بود که با شکست نظامی ایران اهداف خود مبنی بر لغو قرارداد 1975، تجزیه ی استان خوزستان و در نهایت براندازی نظام جمهوری اسلامی را تأمین نمایند .
هنگامی که رژیم بعث عراق آتش جنگ خانمانسوز تحمیلی علیه ایران اسلامی را برافروخت، سردمداران رژیم بعث قصد خود را برای سرنگونی نظام جمهوری اسلامی ایران و سرکوب کردن انقلاب اسلامی پنهان ننموده و با بی پروایی عهدنامه ی 1975 فیمابین دو کشور (مربوط به مرز دولتی و حسن همجواری) را در برابر دوربین های تلویزیون پاره کردند.
پس اگر شروع جنگ از جانب رژیم بعثی عراق به دلیل وقوع انقلاب در ایران و فقدان توان نظامی جمهوری اسلامی ایران برای بازدارندگی دشمن بوده است، پس چه عامل یا سلسله عواملی منجر به ناکامی و عدم تحقق اهداف دشمن پس از تجاوز به ایران شد؟ جواب این سوال در جریان تحقیق با بررسی و تحلیل آمار و ارقام مربوط به شهیدان جنگ و دفاع مقدس روشن می شود.
بنابراین با گذشت 28 سال از آغاز جنگ و 20 سال از اتمام آن، بررسی ابعاد حقوقی، سیاسی، نظامی و اقتصادی جنگ همچنان ادامه دارد. جنگ ایران و عراق با مشخصه ی طولانی ترین و پرهزینه ترین درگیری نظامی در تاریخ معاصر منطقه ی خاورمیانه که دو قدرت جهانی و هم پیمانانشان در دوران جنگ سرد در حمایت از یک طرف جنگ اتفاق نظر داشته اند و مهمتر از همه عدم حل و فصل نهایی آن با برقراری صلح میان دو کشور ایران و عراق و بسیاری مسائل دیگر، سبب شده است که علت، نحوه و خاتمه ی جنگ تا سالهایی مدید همچنان مورد بحث و بررسی قرار گیرد. شکل گیری زمینه ها و مجموعه عواملی که امکان وقوع جنگ را فراهم ساخت، به دلیل ابعاد و نتایج نظامی، سیاسی و حقوقی آن، همواره به عنوان یکی از جدی ترین مباحثی بوده است که از زمان وقوع جنگ و پس از آن مورد بحث و بررسی قرار داشته و خواهد داشت.
** پراکنش جغرافیایی شهیدان
پراکنش جغرافیایی شهیدان جنگ و دفاع مقدس، کل فضا های استانی کشور را در بر می گیرد و این امر بیانگر نقش فعال اقوام مختلف در امر دفاع و مبارزه برای صیانت از تمامیت ارضی و بقاء ملی است.
میزان تراکم جغرافیایی شهیدان جنگ و دفاع مقدس را نشان می دهد که استان تهران با بیشترین تراکم و استان های جنوبی، جنوب غربی و جنوب شرقی شامل استان های خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر و کهکیلویه و بویر احمد کمترین تراکم شهیدان را در خود جای داده اند.
* نکات مربوط به پراکنش جغرافیایی شهیدان جنگ و دفاع مقدس
پراکنش جغرافیایی جنگ و دفاع مقدس نشان دهنده ی بیشترین تعداد و درصد شهیدان در استان های تهران، اصفهان، خراسان رضوی، فارس و خوزستان است که این امر از یک طرف به علت جمعیت بیشتر آنها در مقایسه با بقیه استان ها، و از طرف دیگر اعتقادات ملی و مذهبی آنهاست. چون این استان ها به جز استان خوزستان، تا حدودی نسبت به منطقه ی جنگی، در فاصله ی دورتری قرار داشتند و از طرف دیگر بیشتر در معرض هجوم هواپیماها و موشک های دوربرد دشمن قرار داشتند.
کل استان های کشور به لحاظ تعداد و درصد شهیدانی که در جنگ و دفاع مقدس تقدیم انقلاب کرده اند به سه گروه پایین تر از حد متوسط، متوسط و بالاتر از حد متوسط تقسیم شده اند که در گروه اول فقط استان تهران قرار گرفته است که حدود 40086 شهید داشته که این میزان حدود 300/17 درصد از کل شهیدان کشور را شامل می شود. به نظر می آید عواملی چون: تهران به عنوان مرکز ثقل سیاسی - اداری و اقتصادی کشور، مرکز فرماندهی و هدایت جنگ و عملیات نظامی و به تبع آن اهمیت استراتژیک و قرار گرفتن در معرض هواپیماها و موشک های دوربرد دشمن، جمعیت بیشتر و تا حدودی اعتقادات ملی و مذهبی باعث شده است تا استان تهران بیشترین میزان شهیدان کشور را در برگیرد.
در گروه دوم (متوسط)، استان های اصفهان، خراسان رضوی، خوزستان، فارس، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی را شامل می شود که هرکدام از این ها به ترتیب، 34/10- 75/7 - 7/6 - 63/6 - 28/4 و 21/4 درصد از کل شهیدان کشور را در برمی گیرند. این استان ها نیز با وجود دور بودن از منطقه ی جنگی، به خاطر جمعیت زیاد، قرار گرفتن در معرض هواپیماها و موشک های دوربرد دشمن و همچنین باورها و اعتقادات ملی و مذهبی، چنین وضعیتی برای این استان ها ایجاد شده است.
و بالاخره در گروه سوم (پایین تر از حد متوسط) بقیه استان های کشور قرار می گیرند. این نقاط کشور به دلیل دوربودن از منطقه ی جنگی و به تبع آن دور بودن از تیررس هواپیماها و موشک های دوربرد دشمن و همچنین جمعیت کم در مقایسه با استان های گروه اول و دوم، باعث شده است تا تعداد و درصد شهیدان جنگ و دفاع مقدس از نظر کمّی زیاد به چشم نیاید.
حد میانگین درصد شهیدان در کل کشور معادل با 39/3 درصد می باشد که استان کرمانشاه دقیقاً با همین درصد شهید، به عنوان استان میانه و حد وسط کشور در نظر گرفته شده است.
اکثریت مطلق تعداد و درصد شهیدان جنگ و دفاع مقدس در نیمه ی غربی ایران می باشد و همانطوریکه اشاره شد این وضعیت از دو مسأله ی ذیل ناشی می شود:
الف) دور بودن از منطقه ی جغرافیایی جنگ، کم جمعیت بودن، دور بودن از تیررس هواپیماها و موشک های دوربرد دشمن در قسمت نیمه ی شرقی.
ب) جمعیت زیاد، اعتقادات ملی و مذهبی بالا، قرار داشتن تهران به عنوان مرکز ثقل اداری - سیاسی و فرماندهی و هدایت جنگ، نزدیکی به منطقه جنگ نسبت به نیمه ی شرقی و قرار گرفتن در معرض تیررس هواپیماها و موشک های دوربرد دشمن و ... در قسمت نیمه ی غربی ایران.
5- با در نظر گرفتن دلایل مطرح شده ی موارد فوق، پراکنش استانی جغرافیایی شهیدان جنگ و دفاع مقدس به لحاظ تعداد و درصد، در مجموع در کل کشور از حالت متعادلی برخوردار است.
** پراکنش جغرافیایی شهیدان و یگان های نظامی
در بین یگان های نظامی کشور نیروی بسیج با 47 درصد در بین یگان های نظامی بیشترین سهم را در میزان شهیدان جنگ و دفاع مقدس داشته است. درصد شهیدان بقیه ی یگان های نظامی نیز در نمودار واضح و آشکار است.
* نکات مربوط به میزان مشارکت یگان های نظامی در جنگ و دفاع مقدس
1. بالا بودن میزان مشارکت نیروی بسیج در جنگ، به علت نیرو و جمعیت بیشتر این یگان نسبت به بقیه یگان های دیگر بوده است که ملت ایران از گوشه و کنار جهت دفاع از تمامیت ارضی و آرمان های انقلاب، به صحنه های نبرد و مبارزه گسیل می شدند.
2. یکی دیگر از دلایل بالا بودن میزان مشارکت نیروی بسیج، وظیفه و تکلیفی است که این نیرو در دفاع از ملت و سرزمین دارد. هرچند که ماهیت وجودی کل نیروهای مسلح، دفاع از آب و خاک، تمامیت ارضی و بقاء ملی است و دارای افراد آموزش دیده و خبره در راستای این هدف متعالی است، اما در این میان چون نیروی بسیج به صورت داوطلبانه در امر دفاع و مبارزه حاضر می شود، همه ی افراد در جای جای ایران اسلامی، به امر جهاد و دفاع به عنوان وظیفه شرعی و اسلامی و اعتقادی نگاه می کنند و این امر باعث می شود از زن و مرد و پیر و جوان و از همه ی اقشار مختلف جامعه، در امر دفاع مشارکت داشته باشند.
3. با توجه به میزان تعداد نیروهای موجود در یگان های مختلف نظامی، میزان و درصد شهدا در کل یگان ها از وضعیت متعادلی برخوردار است و این امر بیانگر مشارکت فعالانه ی همه ی یگان های نظامی در زمینه ی دفاع ملی و تمامیت ارضی کشور می باشد.
نیروها و یگان های نظامی 6/84 درصد از کل شهدای جنگ و دفاع مقدس را تقدیم انقلاب کرده اند و این امر به علت ماهیت این قشر از جامعه می باشد که وظیفه ی دفاع از سرزمین و ملت بیشتر بر عهده ی آنها است. در این میان نیروی بسیج با نزدیک به 39 درصد از شهیدان کل کشور آمار قابل ملاحظه ای می باشد که سندی بر وفاق ملی، یکدلی و همبستگی ملت ایران برای دفاع از کشور خود به صورت داوطلبانه بوده است.
تعداد شهیدان یگان های نظامی و پشتیبانی کشور نسبت به کل شهیدان کشوربرای کل یگان های نظامی 185437 نفر از مجموع 219123 نفر شهید جنگ و دفاع مقدس کشور می باشد.
** جغرافیای شهیدان جنگ و مشارکت اقشار اجتماعی
1. مشارکت اقشار مختلف ملت ایران در زمینه ی جنگ و دفاع . این درصد هر چند برای اقشار موجود، 34 درصد از کل شهیدان کشور را نشان می دهد، ولی به نظر می رسد که برخی از اقشار مشمول یگان های نظامی و پشتیبانی نیز بوده است. بنابراین آمار و ارقام مربوط به اقشار و مشاغل اجتماعی با آمار کلی شهیدان در تناقض می باشد پس با احتساب کل آمار و ارقام شهیدان یگان های نظامی و پشتیبانی که 6/84 درصد از کل شهیدان کشور را شامل می شود و از قطعیت بیشتری برخوردار است، باید آمار واقعی اقشار در حدود 3/15 درصد کل شهیدان کشور باشد.
2. درصد دانش آموزان شهید در بین اقشار مختلف جامعه، سوای از یگان های نظامی بیشترین درصد را نشان می دهد که این درصد برای یک کشور درگیر جنگ و دفاع، آمار قابل ملاحظه ای است.
3. اختصاص میزان 14/1 درصد از کل آمار شهیدان به قشر کودک، در حالیکه همین میزان برای مشاغل هنری، خبرنگار - عکاس - فیلمبردار ... و دانشجو و روحانی که به ترتیب برابر با 0/06، 0/06، 32/1 و 53/1 درصد است بیانگر درصد بالای شهیدان این قشر جامعه است و پیام مهمی که این مسأله دارد این است که مناطق مسکونی و غیر نظامی کشور بیشتر مورد هجوم و حمله هواپیماها و موشک های دشمن قرار گرفته اند.
* جغرافیای شهیدان جنگ و دفاع مقدس و جنسیت
حدود 7/97 درصد از شهیدان جنگ و دفاع مقدس مذکر بوده اند که این درصد شامل 212696 نفر و 3/2 درصد یعنی 6427 نفر مونث می باشد. با توجه با آمار و ارقام مربوط به جنسیت، واضح است که اکثریت مطلق تعداد شهیدان مونث بر اثر بمباران ها در مناطق مسکونی و غیرنظامی بوده است و اکثریت مطلق شهیدان مذکر در خط مقدم جبهه و در میدان نبرد به شهادت رسیده اند. آمار و ارقام شهیدان مونث نسبت به شهیدان مذکر 1 به 33 است.
** نتیجه گیری
براساس آمار و ارقام ارائه شده و تجزیه و تحلیل های صورت گرفته در این تحقیق، نتایج زیر قابل استنباط است:
*الف) کشور جمهوری اسلامی ایران در طی هشت سال دفاع مقدس که بعد از جنگ ویتنام طولانی ترین جنگ در قرن بیستم را تجربه کرده است، آحاد ملت ایران اسلامی به لحاظ پراکنش جغرافیایی از تمام گوشه و کنار کشور برای دفاع از میهن و آرمان های انقلاب در صحنه های نبرد و مبارزه حاضر شده اند. بدون استثنا تمام شهرهای ایران در امر دفاع، مشارکت داشته اند. هرچند این مشارکت با عواملی مثل فاصله ی جغرافیایی، تعداد جمعیت، اهمیت و استراتژیک بودن برخی از این نقاط شهری مثل تهران، اصفهان، شیراز و تبریز، و ... رابطه دارد، ولی در مجموع تعداد و درصد شهیدان جنگ و دفاع مقدس با در نظر گرفتن شاخص جمعیت، فاصله، و ... در تمامی استانها و شهرستان ها از وضعیت متعادلی برخوردار است؛ بنابراین ملت ایران در طی هست سال جنگ و دفاع مقدس الگو و نمونه ی وفاق ملی، فداکاری، ایثار و گذشت و اتحاد و یکپارچگی را به نمایش گذاشته اند که نمونه ی آن را در جاهای دیگر کمتر می توان سراغ گرفت.
*ب) با مشاهده ی این آمار و ارقام و همچنین مشارکت اقشار مختلف جامعه در دفاع از آب و خاک و سرزمین خود، می بینیم که تقریباً از تمامی اقشار جامعه از پیر و جوان گرفته تا خردسال و کهنسال و زن و مرد، بازاری، روحانی، قاضی، معلم، پزشک، راننده، دانش آموز، دانشجو، استاد، هنرمند، کارگر، کارمند، کشاورز و غیره و ... در جنگ حضور داشته اند و هرکدام از این اقشار در بین شهیدان جنگ و دفاع مقدس، سهمی دارند. این مسأله تا حدودی بیانگر همدلی، اتحاد و احساس تکلیف همه ی اقشار در امر دفاع و جهاد در راه سرزمین را نشان می دهد.
*ج) نزدیک به 20 درصد از شهیدان جنگ و دفاع مقدس مربوط به قشر کودک، نوجوان و جوان کشور می باشد. این میزان شهید برای یک کشور برای این سنین آمار بسیار زیادی است. با مشاهده ی این ارقام، صدمات و خسارت های جبران ناپذیر یک جنگ هشت ساله که بر ایران اسلامی از طرف استکبار جهانی به سرکردگی صدام تحمیل شد، بیشتر خودنمایی می کند.
*د) جغرافی دانان سیاسی، جامعه شناسان و علمای اهل سیاست برای اینکه روحیه ی همگرایی و وفاق ملی یک ملت را نشان دهند، بر یک سری از شاخص ها تأکید می کنند که یکی از آنها میزان وفاداری به دولت خود و آرمانها و اندیشه های نطام است. در طی هشت سال جنگ و دفاع، ملت ایران با حضور گسترده از تمامی نقاط کشور و اقشار مختلف جامعه، این خصیصه را به نحو مطلوبی به نمایش گذاشتند که این مسأله برای دولتمردان و مسؤولین جمهوری اسلامی، یک غنیمت تجربی نادر جهت طراحی استراتژی های سیاست داخلی، خارجی، امنیتی، دفاعی و ... محسوب می شود، تا جهت رسیدن به آرمان های مقدس جمهوری اسلامی و ملت ایران بر روی آن حساب باز کنند.
*ح) سرزمین به عنوان بستری برای شکل گیری انواع مؤلفه های هویت، از جمله هویت سرزمینی، تاریخی، زبانی، مذهبی و ... که در مجموع هویت ملی یک ملت را شکل می دهند نقش به سزایی دارد. ایران زمین، در طول تاریخ حیات ایران بنیادی ترین عامل و اشتراک و انسجام ایرانیان از هر قوم و مذهبی بوده است. جنگ و دفاع هشت ساله حاوی این پیام است که ایرانیان در پرتو این مفهوم در عین تفاوت های زبانی، مذهبی و قومیتی و ... با هم متحد و یکپارچه هستند و در مقابل بیگانگان به عنوان یک هویت واحد عمل کرده اند.
*منابع و مأخذ
1. اداره کل حقوقی وزارت امور خارجه جلد دوم، تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران. (1367). تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.
2. مرکز آمار و فناوری اطلاعات بنیاد شهید و امور ایثارگران، مهر ماه 1385
3. تراب زمزمی، عبدالمجید. جنگ ایران و عراق. (1368). ترجمه مژگان نژند، تهران: نشر سفیر.
4. درودیان، محمد. سیری در جنگ ایران و عراق جلد ششم آغاز تا پایان (سالنامه تحلیلی). [بی تا]. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
5. سازمند، بهاره. تحلیل سازه انگارانه از هویت ملی در دوران جنگ تحمیلی. (1384). فصلنامه ی مطالعات ملی، سال ششم. شماره 2.
6. کریمی پور، یدالله. ایران و همسایگان (منابع تنش و تهدید). (1379). تهران: جهاد دانشگاهی دانشگاه تربیت معلم.
7. کامران، حسن و کریمی پور، یدالله. تحلیل آماری از شهیدان جنگ؛ فصلنامه تحقیقات جغرافیایی. (1380 و 1381). سال شانزدهم. شماره 4 و سال هفدهم. شماره 1، مشهد: پژوهشکده امیر کبیر.
8. ولایتی، عل اکبر. تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران. (1376). تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
*ویژه نامه فارس در هفته دفاع مقدس
| 
